Ustawa o fundacji rodzinnej weszła w życie 22 maja 2023 r. Dla wielu osób był to wyczekiwany moment, w którym mogli przeprowadzić restrukturyzację swojego prywatnego majątku pod kątem zabezpieczenia sukcesyjnego, wprowadzając zarazem korzystne rozwiązania organizacyjne, funkcjonalne oraz fiskalne. W momencie zakładania fundacji rodzinnej nie można jednak zapomnieć o tym, że w przyszłości, z przyczyn zamierzonych lub nie, może ona zakończyć swoje funkcjonowanie. Co się więc stanie, jeżeli Fundacja z jakichś powodów zakończy swój byt? Postaramy się po krótce przybliżyć tę problematykę.
Fundacja rodzinna z założenia jest przedsięwzięciem długoterminowym. Może trwać przez wiele pokoleń, przeżywając fundatora i realizując jego wolę również po śmierci. Ustawa przewiduje dwie formy powstania fundacji rodzinnej. Pierwsza zakłada utworzenie jej w akcie założycielskim za życia fundatora. Druga zaś ma swoje źródło w testamencie, który fundator sporządza także za życia, natomiast powstanie fundacji i rozpoczęcie jej funkcjonowania następuje po śmierci fundatora. Tak jak większość podmiotów obrotu prawnego fundacja rodzinna może trwać czas nieokreślony lub może w jakimś momencie zakończyć swoje funkcjonowanie.
Z perspektywy ekonomicznej, bardzo interesująca jest kwestia losów funduszu założycielskiego oraz zgromadzonego przez fundację mienia po jej rozwiązaniu, również w kontekście przepisów o zachowku.
Co do zasady, jeżeli fundacja jest rozwiązywana za życia fundatora, to fundator jest wyłącznie uprawnionym do otrzymania mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Jednakże, zgodnie z art. 103 Ustawy, statut może stanowić inaczej, w dowolny sposób decydując o tym, co dzieje się z mieniem, w szczególności może określać beneficjentów uprawnionych do mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Decyzja pozostaje więc w gestii samego fundatora.
Warto jednak zauważyć, że jeśli już po rozwiązaniu fundacji rodzinnej dojdzie do śmierci fundatora, to dla potrzeb obliczania zachowku doliczyć należy do spadku mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej jednak tylko do wysokości funduszu założycielskiego (art. 993 § 3 Kodeksu cywilnego). Powyższe nie znajduje zastosowania do mienia przekazanego w ten sposób osobie, która nie jest spadkobiercą albo osobą uprawnioną do zachowku, jeśli do rozwiązania fundacji doszło więcej niż 10 lat przed śmiercią fundatora (994(1) § 2). Konstrukcja ta jest naturalna, podobna do tej, która towarzyszy darowiźnie i ma na celu uniemożliwienie wykorzystywania fundacji tylko do celu uszczuplenia majątku spadkowego ze szkodą dla osób uprawnionych do zachowku.
Jeżeli zaś fundator umrze w trakcie istnienia fundacji, podobna zasada dotyczyć będzie funduszu założycielskiego, który będzie doliczany do spadku dla potrzeb obliczenia zachowku (993 § 2), chyba że śmierć fundatora nastąpiła po upływie 10 lat od wniesienia tego mienia do fundacji (994(1) § 1).
Należy więc stwierdzić, że z punktu widzenia modyfikacji prawa do zachowku fundacja rodzinna jest instytucją ciekawą i bardzo użyteczną, pozwala bowiem, po upływie stosownego czasu (10 lat, jednak w ocenie autorów należałoby postulować skrócenie tego okresu) od jej utworzenia wyłączyć zupełnie prawo do zachowku i w konsekwencji odsunąć osoby uprawnione do zachowku od dziedziczenia, jeśli taka będzie wola samego fundatora.
Przy tej okazji chcielibyśmy zwrócić uwagę na jedno zagadnienie związane z przepisami modyfikującymi ogólne zasady spadkobrania. Wydaje się bowiem, że ustawodawca nie do końca prawidłowo (czy też, nie do końca w sposób logiczny) uregulował kwestię dotycząca losów spadkowych mienia pozostałego po rozwiązaniu fundacji rodzinnej, która znajdzie się w specyficznej sytuacji. Chodzi o takie fundacje, od których założenia upłynie, co prawda, więcej niż 10 lat, lecz które zostaną potem, jeszcze za życia fundatora, rozwiązane. Zestawienie przepisów art. 993 § 3 oraz art. 994(1) § 1 i 2 prowadzi bowiem do wniosku, że rozwiązanie takiej fundacji rodzinnej „skasuje”, dla potrzeb obliczania zachowku, 10 letni okres, który upłynął od jej założenia, przenosząc zasadę dotyczącą obliczania zachowku z tej ustanowionej dla fundacji funkcjonujących na tę dla fundacji rozwiązywanych. Nie dość zaś, że z momentem rozwiązania fundacji okres 10 letni zacznie biec na nowo, to mienie przekazane w związku z rozwiązaniem fundacji osobom będącym spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku będzie wliczane do spadku dla potrzeb obliczania zachowku niezależnie od tego, jaki czas upłynie jeszcze do śmierci fundatora. W ocenie autorów rozwiązanie to nie jest zamierzone przez autorów ustawy, jednak na jego realne negatywne konsekwencje z natury rzeczy poczekać musimy co najmniej 10 lat.
Art. 993 § 3. Przy obliczaniu zachowku dolicza się także do spadku, stosownie do przepisów poniższych, mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.
Art. 994 § 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą.
Art. 994 § 2. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku.
Na zakończenie warto wspomnieć o jeszcze jednym ciekawym rozwiązaniu wdrożonym do kodeksu cywilnego przy okazji wejścia w życie ustawy o fundacjach. Ustawodawca przewidział, że wszelkie świadczenia od fundacji rodzinnej, jak również mienie w związku z jej rozwiązaniem, które przekazane zostanie na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. W istocie więc, przy świadczeniach okresowych na rzecz beneficjentów dokonywanych z fundacji przez dłuższy okres, może okazać się że pula zachowku została już wyczerpana.
Podsumowując, na pewno przed założeniem fundacji rodzinnej warto dobrze przemyśleć scenariusze wyjścia, tak w kontekście spadkobrania, jak i w związku z możliwym rozwiązaniem fundacji w przyszłości. W obliczu zaś rozwiazywania fundacji rodzinnej przeanalizowania wymagają konsekwencje w zakresie modyfikacji zasad spadkobrania.